Türkiye’de ışık kirliliğine yönelik ilk çalışmalar 1990’larda TUG’un (TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi) önderliğinde başladı. TUG, İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ), Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Elektrik İşleri Etüt İdaresi, Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. (TEDAŞ), Türk Standartları Enstitüsü (TSE), Karayolları Genel Müdürlüğü çalışanlarından oluşan bir ekiple başladı. TÜBİTAK Bilim ve Teknoloji Politikaları Dairesi’nin eşgüdümü ile, 2001 yılına kadar yapılan çalışmalar sonucunda “Elektrik Dış Aydınlatma Yönetmeliği” taslağı hazırlandı ve 2001 yılında Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’na sunuldu ancak küçük gelişmeler yaşansa da yasal bir uygulama başlatılmadı. Daha sonra bu yönetmelik taslağı güncellenerek ‘Işık Kirliliği Yasa Tasarısı Taslağı’na dönüştürüldü ve TÜBİTAK’ın 2005 yılı programına alındı ancak bundan da bir sonuç alınamadı. TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi’nin, giderek ‘gelişen’ Antalya’nın ışıklarıyla gökyüzünün bir kısmını kaybetmesi nedeniyle gözlemevinin çevresinin 30 km yarıçap içinde koruma altına alınması için getirilen öneri de dikkate alınmadı.(10)
2010 yılında İstanbul Kültür Üniversitesi tarafından Türkiye’de Işık Kirliliğini Engelleme (TİKE) çalışmaları adı altında bir proje başlatıldı. Geceleyin gök parlaklığının ölçümlerini yaparak karanlık bölgelerin peşinde koşan bu proje dahilinde gözlemevleri, gökyüzü gözlem şenlikleri ve amatör gökbilimciler için ‘yeni uygun’ yerlerin bulunması ve koruma altına alınması adına araştırmalar gerçekleştiriliyor. Elde edilen verilerle, ışık kirliliğinin ekonomik, çevresel ve kültürel boyutunun da değerlendirilmesi amaçlanıyor.(11)
2012 yılına gelindiğinde PLD (Professional Lighting Design) Türkiye, Mimari Aydınlatma Tasarımı Dergisi tarafından “Karanlığı Aramak: The City Dark Film Gösterimleri” adı altında birtakım etkinlikler başlatıldı. Aydınlatma tasarımıyla ilgilenen bir kurumun bu konuya değer veriyor olması ve bu sayede farklı alanların bir araya gelip daha geniş bir farkındalık yaratacak olması daha güçlü bir mücadele anlamına geliyor. Bu sene ise bu etkinlikler üniversite ve akademisyenlerle işbirliği içinde gerçekleştirilmeye başlandı. Bu yönde 24 Eylül’de gerçekleştirilen ilk seminerin sonucunda Mimarlar Odası’na ulaşma yolunda ilk adım atıldı bile.
Tasarım Problemi
Işık kirliliği multidisipliner bir alan içinde değerlendirilmesine karşın aydınlatma armatürlerini doğru tasarlamadan bunun önlemini almak mümkün değil. Etrafımıza baktığımızda özellikle yol, sokak, park, tarihi mekan ve turizm tesislerinin lambalarının ihtiyacımız olan alandan fazlasını aydınlattığını görürüz. Bu nedenle Uluslararası Karanlık Gökyüzü Birliği (IDA) sadece doğrultulduğu yeri aydınlatan noktasal aydınlatma yöntemini öneriyor.
Bu teknik bir konu olduğu için çok fazla detayı var ancak temel olarak kullanılacak alana göre lamba çeşidi ve armatür tasarımı değişiklik gösteriyor. Örneğin yol aydınlatması için düşük basınçlı sodyum lamba, tasarım olarak ise lambanın bulunduğu yerden geçen yatay düzlemden daha yukarıya ışık gitmeyecek şekilde perdelenmiş armatürler öneriliyor.
TİKE sitesinde verilen bilgiye göre genel olarak yapılması gereken; ışığın göğe yönelmesini kesmek ve aydınlatılacak yere yöneltmek, birim enerji başına daha çok ışık veren kaynakları kullanmak, zamanlayıcılar kullanarak, gereksiz aydınlatmaları -örneğin reklam ve ilan ışıklandırmalarını- gece yarısından sonra kapatmak olmalıdır.
Işık kirliliği için ‘çözümü yerel olan küresel bir problem’ deniyor. Birçok çevre probleminden bahsedilince insanların aklında bir şeyler canlanıyor ancak ışık kirliliği denilince duraksanıyor. Bu kavrama çok da aşina olunmadığı için farkındalık çalışmaları büyük önem taşıyor. Bu işe bireysel olarak kendi evinizi doğru aydınlatmayla başlayabilir, Kültür Üniversitesi bünyesinde oluşturulan TİKE projesine gönüllü olarak katılabilirsiniz.
Ayrıca ışık kirliliğinin etkileri hakkında farkındalığı artırmak amacıyla oluşturulan uluslararası bir proje olan GLOBE at Night ile ışık kirliliği haritası çalışmalarına katkı sağlamak isterseniz projenin websitesinde verilen parlaklık çizelgeleri ile Avcı takımyıldızını baz alarak sizin gördüğünüz (görebildiğiniz) Avcı takımyıldızının görüntüsüyle karşılaştırdıktan sonra ortaya çıkan gözlem raporlarınızı bulunduğunuz yerin koordinatlarını da belirterek bu siteye bildirebilirsiniz.(12)
Işık kirliliği çalıştığınız alanı bir şekilde ilgilendiriyorsa ürettiğiniz projelere bu konuyu da dahil etmek etkili olacaktır. PLD (Professional Lighting Design) Türkiye, Mimari Aydınlatma Tasarımı Dergisi ve üniversitelerin ortak proje oluşturması örneğinde olduğu gibi, bu konunun ilgili olduğu diğer kurumlarla işbirliği içine girerek bireysel ve toplumsal bilinçlendirme ve farkındalık projelerini artırabilir ve hatta birçok farklı alandan gelen üyelerle bir çatı altında toplanabilecek bir yapı oluşturarak daha güçlü bir mücadeleye girebilirsiniz.
Şehir ışıklarından uzaklaşıp gökyüzündeki sis perdesini aralayan insanın karşılaştığı manzara aslında her gece başucumuzda. Şehirde doğup büyüyen birçok insan bu manzarayla karşılaşma şansına erişemiyor, erişse bile başını kaldırıp bakmıyor, bilmiyor ya da fotoğraflarını gördüğünde inanmıyor bile. Aslında gökyüzü bir manzaradan çok daha ötesi bizim için.
Bize evrenin bir parçası olduğumuzu hissettiren gökyüzü -bu anlamda aslında bizden uzaklığı temsil eden bir kavram değil- tarih boyunca iç içe olduğumuz bir alandır. Gökyüzü çok eski çağlardan beri gizemi ve görkemi ile insanlara ilham kaynağı olmuş, onları varoluşlarını sorgulamaya itmiş, tarih boyunca onu anlamlandırma ve araştırma çabaları kültürlerin ve uygarlıkların gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Zamanla bilimin kendi içindeki gelişimiyle de insanlar dünyanın (kendilerinin) evrenin merkezinde olmadığını anladı; dünya merkezli evren modelinin yanlışlığı ortaya konularak insanlık tarihinde düşünsel bir devrim yaşandı ve bu, diri diri yakılan, ev hapsine atılan bilim adamları düşünülürse, hiç de kolay olmadı. Bu nedenle ışık kirliliği konusuna gereken önemi göstererek, gökyüzümüzü, çevremizi, sağlığımızı, ekonomimizi ve zihinlerimizi korumaya çabalamak kendimize/evrene gereken saygıyı göstermek demektir bir bakıma.
Referanslar ve Notlar
1. Blask DE, Brainard GC, Dauchy RT, Hanifin JP, Davidson LK, Krause JA, Sauer LA, Rivera-Bermudez MA, Dubocovich ML, Jasser SA, Lynch DT, Rollag MD, Zalatan F., Melatonin-Depleted Blood from Premenopausal Women Exposed to Light at Night Stimulates Growth of Human Breast Cancer Xenografts in Nude Rats, American Association for Cancer Research, 2005; 65: (23)
2. Kousky, C., A Building Less Bright, Chicago Skyscrapers Go Dark for Migratory Birds, www.terrain.org/articles/15/kousky.htm
3. Aslan, Z., Avrupa Işık Kirliliği Sempozyumu’ndan Yansımalar ve Türkiye. Cumhuriyet Gazetesi Bilim Teknoloji Eki, 6 Nisan 2012, s. 12
4. Reeves, H., Boşluk Bakışımın Biçimini Alıyor. (Kurtuluş Dinçer, Çev.). Ankara: TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2001
5. International Astronomical Union (IAU) Symposium 196 "Preserving the Astronomical Sky" Report, Vienna, 1999, www.iau.org/static/publications/IB86.pdf
6. StarLight Declaration 2007, www.starlight2007.net
7. Prof. Dr. Zeki Aslan, TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi’nin ilk müdürü ve Akdeniz Üniversitesi Fizik Bölümü kurucusudur.
8. Aslan, Z., Avrupa Işık Kirliliği Sempozyumu’ndan Yansımalar ve Türkiye. Cumhuriyet Gazetesi Bilim Teknoloji Eki, 6 Nisan 2012, s. 12
9. International Dark-Sky Association (IDA), www.darksky.org
10. TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG), www.tug.tubitak.gov.tr/isik_kirliligi.php
11. İstanbul Kültür Üniversitesi, TİKE Projesi, www.iku.edu.tr/tike
12. GLOBE at Night, www.globeatnight.org